Venüs’teki Halka Yapılar Yeraltı Hareketliliğini Gösteriyor
Venüs, ilk bakışta Dünya’nın ikizi gibi görünebilir. İki gezegenin boyutları ve ortalama yoğunlukları neredeyse aynıdır. Her ikisi de kayalık yapıya sahiptir. Hatta çok geniş varsayımlar altında Venüs’ün yörüngesi, Güneş Sistemi’nin yaşanabilir bölgesinde yer alıyor sayılabilir. Ayrıca Venüs’teki bulutlar da Dünya’nınkileri andırır.
Bu nedenle 20. yüzyılın ortalarına kadar Venüs’ün, yoğun bulut örtüsünün altında tropikal bir cennet olabileceği düşünülüyordu. Ancak ilk uzay sondaları Venüs’e ulaştığında bu beklentinin tamamen yanlış olduğu anlaşıldı. Venüs, bir cennet değil, tam tersine yaşam için son derece elverişsiz, adeta cehennemi andıran bir gezegen.
Aşırı Koşullar Altında Egzotik Bir Dünya
Venüs’ün yaklaşık 20 kilometre kalınlığındaki bulut tabakası, yüzeyin 50 kilometre üzerinde son buluyor ve çoğunlukla sülfürik asit damlacıklarından oluşuyor. Yüzeyde sıcaklık 450°C’nin üzerindedir. Atmosfer öylesine yoğundur ki, yüzeydeki hava basıncı Dünya’nın okyanuslarında 900 metre derinlikteki su basıncına eşdeğerdir. Venüs’ün kurumuş ve büyük ölçüde düz olan yüzeyi, bulutların yalnızca %2 oranında güneş ışığını geçirmesi nedeniyle sürekli bir alacakaranlığa bürünmüştür. Üstelik Güneş, burada batıdan doğar ve doğudan batar, ancak bu döngü yaklaşık 116 Dünya gününde tamamlanır.
Venüs, jeolojik olarak da oldukça farklı bir dünya profili çizer. Burada, Dünya’da artık rastlanmayan özel yapılar bulunur. Bunlardan en dikkat çekeni “coronae” adı verilen halkasal oluşumlardır. Bu yapılar, çöküp deforme olmuş volkanları andırır: alçak kenarlı sığ çanaklar, çevresinde çöküntüler, çatlaklar ve dairesel dağ sıraları yer alır.
Beklenmeyen Bir Aktivite
Bu halka ya da oval biçimli yapılar, yüzlerce kilometre genişliğinde olabilir ve yüzlercesi özellikle ekvator kuşağında yoğunlaşarak Venüs’ün yüzeyini kaplar. Bilim insanları, bu ilginç yapılarda Dünya ve Venüs arasında beklenmedik bir benzerlik keşfetti: Venüs’te, yüzeyin altında aktif tektonik süreçler olabilir.
Science Advances dergisinde yayımlanan araştırmada, 1990’larda NASA’nın Magellan görevinden elde edilen veriler detaylı şekilde analiz edildi. Bern Üniversitesi’nden Anna Gülcher liderliğindeki ekip, 75 büyük corona yapısına odaklandı. Bu yapılardan 52’sinde, altında yer alan daha sıcak ve daha düşük yoğunluklu maddelerin yüzeye baskı uyguladığına dair net bulgular elde edildi.
University of Maryland ve NASA Goddard Uzay Uçuş Merkezi’nden Gael Cascioli, “Coronae yapıları artık Dünya’da görülmüyor. Ancak Dünya gençken ve levha tektoniği henüz oluşmamışken bu tür yapılar var olmuş olabilir” diyor. Cascioli’ye göre, araştırma yerçekimi ve topoğrafik verileri birleştirerek Venüs’ün yüzeyini şekillendiren süreçlere dair yeni bir bakış açısı sunuyor.
Dünya’nın Gençliğine Açılan Pencere
Dünya’da levha tektoniği yüzeyin sürekli yenilenmesini sağlarken, Venüs’ün jeolojisi daha durağan görünüyordu. Ancak bu yeni sonuçlar, bu algıyı sorgulatıyor. Gülcher, “Coronae yapıları Venüs’te çok yaygın. Büyük boyutlular ve nasıl oluştuklarına dair yıllar içinde birçok teori ortaya atıldı. Bizim çalışmamızın heyecan verici yanı ise artık bu yapıların oluşumunda aktif süreçlerin rol oynadığını söyleyebiliyor olmamız” dedi. Ayrıca bu süreçlerin, Dünya’nın ilk dönemlerinde de etkili olabileceği düşünülüyor.
Bu hipotezi test etmek için araştırmacılar, Venüs’ün mantosundan yükselen sıcak malzemenin (plume) litosferi nasıl şekillendirdiğini simüle eden üç boyutlu jeodinamik modeller kullandı. Magellan görevinden elde edilen yerçekimi verileri, bu mantodaki hareketleri belirlemeye yardımcı oldu.
Venüs’te Subdüksiyon?
Venüs’ün iç yapısına dair bu incelemeler, Dünya’daki subdüksiyon (bir tektonik plakanın diğerinin altına dalması) sürecine benzer işlemlerin Venüs’te de meydana geldiğini gösteriyor. Ancak Venüs’te süreç biraz farklı: Bazı coronae yapılarında, yükselen sıcak malzeme yüzeyi şişirip çevredeki malzemeyi kenarlara doğru itiyor olabilir. Bu malzeme daha sonra kenarlardan aşağıya, manto içine göç edebilir. Bu durum, klasik subdüksiyon sürecinin Venüs’e özgü bir varyantı olabilir.
Bir diğer olası süreç ise “litosferik damlama” olarak adlandırılıyor. Bu olayda, soğuk ve yoğun litosfer bölgeleri, manto içine damla gibi düşer. Ayrıca, kalın litosfer bölgelerinin altındaki sıcak malzeme yüzeyi ısıtarak volkanik aktivite başlatabilir. Bu da yakın zamanda Magellan radar verilerinden elde edilen aktif volkan izleriyle örtüşmektedir.
NASA’nın Veritas Görevi Umut Vadediyor
Gülcher ve ekibi, bulgularının doğrulanmasını NASA’nın planladığı Veritas göreviyle (Venus Emissivity, Radio Science, InSAR, Topography and Spectroscopy) bekliyor. Bu görev en erken 2031’de başlayacak (Trump yönetiminin bütçe kesintilerine takılmazsa). Veritas, Venüs’ün yüzeyini ve iç yapısını yüksek çözünürlüklü üç boyutlu görüntülerle ortaya koyacak. Ayrıca yakın kızılötesi spektrometre ile yüzeyin bileşimi daha önce hiç olmadığı kadar ayrıntılı biçimde incelenebilecek.
